Πάνω σε μικρό ύψωμα στο Καστρί της Βιάννου είναι κτισμένος ο ναός του Αγίου Δημητρίου.

Στην πραγματικότητα είναι το καθολικό μονής που υπήρχε στο σημείο και σήμερα δυστυχώς δεν διασώζεται. Το μοναστήρι αυτό γνώρισε ακμή κατά την ύστερη Ενετοκρατία αλλά και αργότερα, επί Τουρκοκρατίας.

Η παράδοση αναφέρει πως λειτούργησε ως ανδρική μονή και έφτασε να έχει μέχρι και 70 μοναχούς. Ο χαρακτηρισμός του ναού ως γαλατοχτισμένου προφανώς παραπέμπει σε άλλη παράδοση για τον τρόπο κτίσης του με γάλα, αντί για νερό, προσφιλή συνήθεια σε εποχές όπου η πίστη υπήρξε κυρίαρχο στοιχείο της προσωπικότητας αρκετών ανθρώπων. 

Ο ναός του Αγίου Δημητρίου είναι ευρύχωρος και στο εσωτερικό του είναι ευδιάκριτες δυο οικοδομικές φάσεις.

Το πρώτο κτίσμα μπορούμε να το χρονολογήσουμε γύρω στον 14ο αιώνα. Τότε φτιάχτηκε ένας μονόχωρος ναός με δυο σφενδόνια, ο οποίος και τοιχογραφήθηκε.

Αργότερα, πιθανόν τον 15ο αιώνα, επειδή αυξήθηκε ο αριθμός των μοναχών προστέθηκε δυτικά του αρχικού κτίσματος ένα ευρύχωρο εγκάρσιο κλίτος, το οποίο λειτουργούσε ως νάρθηκας.

Δυστυχώς σήμερα η κατάσταση των τοιχογραφιών του Αγίου Δημητρίου δεν είναι καλή. Ανθρώπινες επεμβάσεις αλλά και ο αδυσώπητος χρόνος τις κατέστρεψαν στο μεγαλύτερο τμήμα τους.

Διακρίνεται ωστόσο στην αψίδα του Ιερού η Πλατυτέρα Βρεφοκρατούσα. Στην κόχη υπήρχαν οι μορφές τεσσάρων συλλειτουργούντων ιεραρχών, εκ των οποίων σώζονται οι δύο.

Ακόμα στο ναό και συγκεκριμένα στο ιερό του είχαν τοιχογραφηθεί οι παραστάσεις της Αγίας Τριάδας, ο Άγιος Στέφανος, ο Ρωμανός ο Μελωδός ενώ στην καμάρα του Ιερού Βήματος απλώνεται η παράσταση της Αναλήψεως του Ιησού και σε άλλα σημεία οι μορφές Αγίων.

Στον κυρίως ναό είχαν φιλοτεχνηθεί παραστάσεις από το Δωδεκάορτο, από τις οποίες διασώζονται ελάχιστα σπαράγματα.

Στον κυρίως ναό επίσης βλέπουμε την Αγία Παρασκευή, τον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο, το Μέγα Αντώνιο, τον Άγιο Παντελεήμονα, τον Άγιο Δημήτριο το Μυροβλύτη, τον  Άγιο Γεώργιο και άλλες μορφές, αδιάγνωστες.

Οι επιφάνειες των τοίχων του ναού ωστόσο προσφέρουν πλούσιο υλικό σε χαράγματα και καρβουνογράμματα.

Χρονολογίες όπως 1740, 1461, 1783, 1476, 1460 κ.α, μαζί με ονόματα, μαρτυρούν το πέρασμα από τον Άγιο Δημήτριο Λατίνων και ντόπιων πιστών.

Τα καρβουνογράμματα είναι φανερό πως δημιουργήθηκαν την περίοδο της Κατοχής, οπότε ο ναός, που βρίσκεται σε σχετικά απομονωμένο σημείο,  χρησιμοποιήθηκε από αντάρτες ως κρυψώνα.

Γύρω από το ναό διατηρούνται ελάχιστα απομεινάρια παλιών οικοδομημάτων και πλούσιο υλικό κεραμικής τα οποία και μαρτυρούν τη μακραίωνη ανθρώπινη παρουσία στο χώρο.

Η παράδοση για το μοναχό που ήταν γυναίκα

Για το μοναστήρι του Αγίου Δημητρίου διατηρούνται διάφορες παραδόσεις μια εκ των οποίων παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Σύμφωνα με αυτή, επί Τουρκοκρατίας ζούσαν στη μονή 70 μοναχοί. Σε κοντινή απόσταση λειτουργούσε ένας μύλος από έναν μουσουλμάνο. Κάποια στιγμή ένας νέος μοναχός του μοναστηριού πήγε στο μύλο να αλέσει σιτάρι για τις ανάγκες των αδελφών του. Στο δρόμο συνάντησε μια κοπέλα που τον είδε και τον ερωτεύθηκε κι επειδή ο μοναχός δεν ανταποκρίθηκε στον έρωτα της εκείνη τον κατηγόρησε πως την διακόρευσε. 

Για κακή τύχη όμως της κοπέλας, όπως αποδείχθηκε ο μοναχός δεν ήταν άνδρας αλλά γυναίκα που είχε φορέσει ανδρικά ρούχα και παρουσιαστεί στη μονή όταν οι Οθωμανοί στο χωριό που ζούσε έκαναν κακό στην οικογένεια της και θέλησαν να μαγαρίσουν και την ίδια.

Νοτιοανατολικά του καθολικού του Αγίου Δημητρίου, και λίγο πιο χαμηλά απ’ αυτό, υπάρχει η πηγή και μια μεγάλη στέρνα απ’ όπου καλύπτονταν οι ανάγκες της μονής σε νερό.

(Οι πληροφορίες αντλήθηκαν από την έκδοση “Τα Βυζαντινά Μνημεία του Χόνδρου Βιάννου Κρήτης, του Δρ Ιωάννη Ηλ. Βολανάκη).